ЭКОНОМИКА

1903 წელი – საეკლესიო მიწების , რუსეთის მიწისა და ქონების სამინისტროს განკარგულებაში გადაცემასთან დაკავშირებით მიღუბულმა კანონმა ეკლესიის მიერ დაფინანსებული პოლიტიკური ორგანიზაციების მატერიალურ მდგომარეობას დარტყმა მიაყენა ,რამაც ხელი შეუწყო სომხური ტერორიზმის გაფართოვებას, ანტი–თურქული, ანტი – მუსლიმანური განწყობის გაუარესებას.



1903 წლის 29 აგვისტო – განჯაში

2 სექტემბერი –ყარსში და ბაქოში

12 სექტემბერი–შუშაში

12 ოქტომბერი – თბილისში სომხებმა არეულობა და ტერორი განახორციელეს

1905 წელი –ბაქოში, ირავანში, ნახჭივანში, ზანგაზურში,ყარაბაღში, თბილისში და სხვა ადგილებში მცხოვრებ აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ შეიარაღებული შეტევები განახორციელეს, აღნიშნული ტერიტორიებიდან მათი განდევნით სომხების რიცხობრივი უმრავლესობის მიღწევას შეეცადნენ.

1905 წლის 6 თებერვალი – სომხური კომიტეტის წარმომადგენელთა მიერ ბაქოში ერთი აზერბაიჯანელის მოკვლის ფაქტით დაწყებული სომეხთა მიერ მუსლიმანთა ხოცვა–ჟლეტვა , შემთხვევითი ამბავი კი არ იყო, როგორც ამას ბევრი ავტორი აცხადებს ,არამედ მთელი კავკასიის მდიდარი სომხების დროგამოშვებით შესაკრებ ადგილად ქცეულ ქალაქში , მათ მიერ დასახული გეგმის შესაბამისად განხორციელდა. სომხები დარწმუნებულნი იყვნენ,რომ სომეხი მილიონერების დახმარებით ბაქოში თავიაანთ სურვილს მიაღწევენ , ქალაქში არსებულ ნავთობ საბადოებს ხელთ იგდებენ და ამის შემდეგ მთელს ამიერკავკასიაში მცხოვრებ მუსლიმანებს იარაღის ძალით განდევნიდენნ და სომხეთის სახელმწიფოს შექმნიდენნ.

6–10 თებერვალი – ბაქოში მიმდინარე ხოცვა–ჟლეტვის შედეგად ორივე მხრიდან ათასობით ადამიანი დაიღუპა,მაგრამ სომხებმა საწადელს ვერ მიაღწიეს და დამარცხდნენ.

21–23 თებერვალი– სომხებმა ირავანშიც მკვლელობები ჩაიდინეს.

1905 წლის 05 მაისი – ნახჭივნის ოლქის სოფელ ჯაჰრიში სამი მუსლიმანის მძიმედ დაჭრამ და 7 მაისს სოფელ თუნბულში ერთი მუსლიმანის დაღუპვამ კონფლიქტის ხელახლა გაღვივებას შეუწყო ხელი.

23 მაისი –გარსაჩაის ბაღში სომხების მიერ მუსლიმან ახალგაზრებზე შეტევით წამოწყებული კონფლიქტი ირავანში ხოცვა–ჟლეტვის მიზეზი გახდა.

31 მაისი – ირავანში ხოცვა–ჟლეტვა შეჩერებული იქნა,მაგრამ სომხებმა მიმდებარე მუსლიმანურ სოფლებში თავდასხმები გადაწყვიტეს. იმავე საღამოს სომხებმა გირიხბულაგის ოლქის სოფელ გოზაჩიქში შეტევა მოაწყეს.

2 ივნისი– 10 ათას კაციანი სომეხთა შეიარაღებული დაჯგუფება თავს დაესხა სოფელ მანგუსს.დარბეული 12 მუსლიმანური სოფლის მკვიდრი თაზაქანდში გაიქცა.

3 ივნისი – სომხები თავს დაესხნენ სოფელ გულუჯას. მშვიდობიანმა მოსახლეობამ სოფელ თუთიაში, დამაგირმიზიში და ქამალაში მიმალვით დააღწია თავი სომხურ აგრესიას . ხოცვა –ჟლეტვა 18 დღეს გაგრძელდა.

3 ივნისი –აბარანის, შორაილის,ფამბაქის და ალექსანდროპოლის სომხები თავს ესხმიანი ეჩმაიდზინის ( უჩქილსა) ოლქის სოფელ უშუს.

8 ივნისი – მუსლიმანები სოფელ უშუს ტოვებენ.

9 ივნისი – სომხები სოფლებს ფარსის, ნაზრავანის, ქიჩიქენდს, ქოთუქლეს, გოშაბულაგს,ირქუს,ანგირსაქს და თაქიას არბევენ.

10 ივნისი– სომხები ეჩმიადზიანში 10 სოფელს არბევენ.

1905–06 წლები – ირავანის გუბერნიაში მოსახლეობის 10 წლიანი ბუნებრივი ნამატიდან 10 ათასზე მეტ აზერბაიჯანელს ხოცავენ.

1906 წელი – თბილისში კავკასიის წარმომადგენლის ვორონცოვ– დაშკოვიჩის ინიციატივით სომხურ–მუსლიმანური ხლცვა–ჟლეტვის შეჩერების მიზნით იმართება სამშვიდობო კონფერენცია (მეჯლისი). აღნიშნულ კონფერენციაზე მუსლიმანი წარმომადგენლები ახმედ ბეკ აღაევი, ალიმერდენ ბეკ თოფჩუბაშოვი, ადილხან ზიათხანოვი და სხვები ფარდას ხდიან „დაშნაკსუთუნთა„ პარტიის ფარულ განზრახვებს. ასაბუთებენ, კავკასიაში მათ მიერ ჩადენილ ხოცვა–ჟლეტვის ფაქტებს, ტერორის ორგანიზებას და აღსრულებას, ამტკიცებენ იმას,რომ ოფიცალური მთავრობა თვალს ხუჭავს ამ ორგანიზაციის მოქმედებებზე .

1906 წლის აგვისტო – სომხებმა ზანგაზურის ოლქში , სოფლები ხალაჩი, გარხანა, გათარი,ინჯავარი,დაშნოვი,ჩოლლუ,იემეზლი,სალდაშლი,მოლლალარი,ბათუმანი, ოხჩუ–შებედექი,ათგაზი,ფურდავუდი,ზურული,ჯუმანი, იილა სანალი, მინანავური, ფარჯანი, გალაბოინი, ბუჯაღიგი და სხვები მიწასთან გაასწორეს და აზერბაიჯანელების წინააღმდეგ გენოციდი განახორციელეს.

1918 წელი– სომეხთა შეიარაღებლმა ძალებმა ბაქოს გუბერნიაში 229 საცხოვრებელი პუნქტი მიწის პირთაგან აღგავეს.

1947–1953 წლების დეპორტაცია

1947 წლის 27 დეკემბერი – სსრკ–ს მინისტრთა საბჭომ №4083–ე გადაწყვეტილება მიიღო " სომხეთის სსრ–დან კოლმეურნეების და სხვა მოსახლეობის აზერბაიჯანის სსრ–ს მტკვარ–არაქსი ბარში გადასახლების შესახებ " . ამ გადაწყვეტილების საფუძველზე 1948–1950 წლებში „ ნებაყოფილებითი პრინციპის საფუძველზე" სომხეთის სსრ–ში მცხოვრები 100 ათასი კოლმეურნე და სხვა აზერბაიჯანელი აზერბაიჯანის სსრ–ს მტკვარ–არაქსი ბარში უნდა გადასახლებულიყო.

1948 წლის 2 თებერვალს – აზერბაიჯანის სსრ იღებს შესაბამის გადაწყვეტილებას. ამ გადაწყვეტილებით 1948 წელს სომხეთიდან გადმოსასახლებელი 10 ათასი მოსახლის მიღება და დაბინავება იყო დაგეგმილი.

1948 წლის 10 მარტს – სსრკ–ს მინისტრთა საბჭოს №4083–ე გადაწყვეტილებას დაემატა,რომ „ სომხეთის სსრ –დან კოლმეურნეების და სხვა აზერბაიჯანელი მოსახლეობის აზერბაიჯანის სსრ–ში მტკვარ–არაქსის ბარში გადმოსახლებასთან დაკავშირებულ ღონისძიებების შესახებ იღებს №754–ე გადაწყვეტილებას.

1948 წელი– სომხეთიდან აზერბაიჯანში 6298 ოჯახი (24631 კაცი) იქნა გადმოსახლებული.

1949 წელი 21 სექტემბერი – აზერბაიჯანის სსრ–ს მინისტრთა საბჭო ითვალისწინებს რა აუტანელ მდგომარეობას მიმართავს სსრკ–ს მინისტრთა საბჭოს,რომ აღნიშნულ წელს გადასახლების გეგმა 10 ათას კაცზე დაიყვანოს.

1949 წელი– სომხეთიდან 12306 ოჯახი ( 54373 კაცი) იქნა გადასახლებული. გადასახლებულთა უმრავლესობა ზარდაბის,ალი–ბაირამლის, ქურდემირის,გოიჩაის,მირბაშირის,სალიანის,იმიშშლის ,საბირაბადის და იევლახის რაიონებში იქნა ჩასახლებული.

1950 წლის 19 სექტემბერი – სომხეთი სსრ–ს უმაღლესი საბჭოს ბრძანებით ქვემოთ ჩამოთვლილ რკინიგზის სადგურთა სახელები შეცვლილი იქნა : ქოლაგირან– თუმანიანი, ჰამამლი–სპიტაკი, ორთაქილსა–მაისიანი, თომარდაში–ვარდაკარი, არფაჩაი–ახურიანი, ბუღდაშენი–ბაგრავანი, გარაგულა–გედაპი, ალაიაზი– არაგაცი, ბოღუდლი–არტენი, გარაბურუნი–გარმრაშენი, გამიშლი–სოვეტაშენი, ულუხანლი–მასისი,იმანშაჰი– მხჩიანი,გამარლი–არტაშატი,შირაზლი–აიგავანი.

1951 წლის დასაწყისი– გადასახლებულ მოსახლეთა ერთი ნაწილი იძულებული ხდება სომხეთში დაცლილ სოფლებში დაბრუნდეს.

1951 წლის 19 მარტი – დილიჯანის რაიონი იჯევანთან, აზიზბეკოვი რაიონი მიქოიანის რაიონთან, ალაიაზის რაიონი აბაიანის, ყარაბაღების რაიონი ვედის, გუქასიანის რაიონი კი ამასიანის რაიონებთან იქნა მიერთებული.

1951 წელს – სომხეთიდან 1500 მოსახლის მტკვარ–არაქსის მიდამოებში გადასახლება იგეგმება.

1952 წელს – აზერბაიჯანის სსრ–ს მინისტრთა საბჭოს მიერ გადასახლების გეგმის შესახებ მიღებულ გადაწყვეტილებაში გათვალისწინებულია 1200 მეურნეობის გადასახლება და წლის ბოლოს ეს გეგმა 124.6 პროცენტით იქნა შესრულებული.

1953 წელს – ი. სტალინის გარდაცვალების შემდეგ გადასახლება შეჩერებულ იქნა და მოსახლეობის უკან დაბრუნების პროცესი დაჩქარდა.

1988–1989 წლების დეპორტაცია

1988 წლის 19 თებერვალი – ირავანში იწყება მასობრივი მიტინგები

1988 წლის 20 თებერვალი – სახალხო დეპუტატთა საბჭოს მხოლოდ სომეხი დეპუტატების მონაწილეობით შემდგარ რიგგარეშე სესიაზე მიღებული იქნა გადაწყვეტილება მყაო–ის აზერბაიჯანის შემადგენლობიდან გამოყოფის და სომხეთის ადმინისტრაციულ– ტერიტორიულ ერთეულში მიერთების შესახებ .

1988 წელი– რესპუბლიკის ხელმძღვანელობა , აზერბაიჯანელების უსაფრთხოების ყოველგვარი უზრუნველყოფის გარეშე , აღძრავს რა მათში შიშისა და პანიკის გრძნობას , იწყებს სომხეთიდან მათ მასიურ დეპორტაციას.

1988 წლის 25 მარტი – სომხეთის რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭო ყარაბაღის კომიტეტის მოღვაწეობას სომხეთის სსრ–ს კონსტიტუციის და არსებული კანონმდებლობის წინააღმდეგ მიიჩნევს და აღნიშნულ კომიტეტს არაკანონიერად აცხადებს და მისი მუშაობის შეჩერების შესახებ იღებს გადაწყვეტილებას.

1988 წლის 15 ივნისი – სომხეთის სსრ–ს უმაღლესი საბჭო მყაო–ის სახალხო დეპუტატების საბჭოს თხოვნით მთიანი ყარაბაღის სომხეთის შემადგენლობაში შესვლის თანხმობას იძლევა.

1988 წლის 15 ივნისი – სომხეთის სსრ–ს უმაღლესი საბჭოს სესია იღებს რა გადაწყვეტილებას მყაო–ის სომხეთის შემადგენლობაში შესვლის შესახებ მიმართავს სსრკ–ს უმაღლესი საბჭოს თხოვნით ,რომ აღნიშნულის შესახებ თანხმობა მიიღოს. აზერბაიჯანის სსრ–ს უმაღლესი საბჭო 17 ივნისს ამ უკანონო თხოვნას კატეგორიულად უარყოფს ,რის შედეგადაც სომხეთში მცხოვრები აზერბაიჯანელების მდგომარეობა კიდევ უფრო უარესდება.

1998 წლის 18 ივლისს სსრკ–ს უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის კრება მყაო–ის საკითხს განიხილავს და მიიჩნევს,რომ რესპუბლიკებს შორის საზღვრების დარღვევას დაუშვებელია ,რის შედეგადაც სომეხი ნაციონალისტები სომხეთში მცხოვრები აზერბაიჯანელების განდევნის მიზნით ყველგან მიტინგებს იწყებენ.

1988 წლის ნოემბრის შუა რიცხვები– აზერბაიჯანს 80 ათასი ლტოლვილი შეაფარებს თავს.

17 ნოემბერი – ბაქოში აზადლიღის (თავისუფლების) მოედანზე ჩატარებულ მიტინგზე სომხეთში მცხოვრები აზერბაიჯანელებისათვის ავტონომიის მიცემის მოთხოვნის შესახებ დადგენილება ი ქნა მიღებული.

27 ნოემბერი – სომხეთის სსრ–ს მინისტრთა საბჭოს თავჯდომარის პირველი მოადგილე

(შემდგომში სომხეთის კპ ცკ–ს პირველი მდივანი) ვ.მოვსესიანი ვარდენის რაიონის აზერბაიჯანელებით დასახლებულ სოფელ ზოდში ჩადის და აცხადებს,რომ სოფლის დაცლისათვის მოსახლეობას სამი დღიანი ვადა ეძლევა .

1988 წლის 1 დეკემბრამდე – აზერბაიჯანელთა უმრავლესობა, რომელნიც ხელმძღვანელ თანამდებობაზე მუშაობდნენ განთავისუფლებულ იქნენ.

1988 წლის 6 დეკემბერი – შეიძლება ითქვას ,რომ სომხეთიდან აზერბაიჯანელთა სრულიად განდევნის შემდეგ სკპ ცკ და სსრკ–ს მინისტრთა საბჭო " მოქალაქეთა მუდმივი საცხოვრებელი ადგილებიდან იძულებით გადადგილებაში აზერბაიჯანის სსრ–ს და სომხეთის სსრ–ს ადგილობრივი ორგანოების სხვადასხვა თანამდებობის პირების მიერ დაუშვებელი ქმედებების შესახებ" იღებს გადაწყვეტილებას.

1988 წლის 15 დეკემბერი – სომხეთის ხელმძღვანელობა თავისი „დაზღვევისა„ და აზერბაიჯანელების სომხეთში დაბრუნების ილუზიის შექმნის მიზნით საბჭოთა კკპ ცკ და სსრკ–ს მინისტრთა საბჭოს 6 დეკემბრის ზემოთ აღნიშნული გადაწყვეტილების აღსრულების მსვლელობას განიხილავს და , ხელმძღვანელ თანამდებობაზე მომუშავე 13 პირს პარტიის რიგებიდან რიცხავს( უფრო სწორად ერთი თანამდებობიდან სხვა თანამდებობაზე გადაყავს) 68 პირს კი პარტიული საყვედურს უცხადებს.

1989 წლის 4 იანვარი – აზერბაიჯანის ხელმძღვანელობა სომხეთის რესპუბლიკის „თხოვნით„ , ყოველი ორი რესპუბლიკის კპ ცკ –ს , უმაღლესი საბჭოს პლენარული დელეგაციების და მინისტრთა საბჭოების სახელით ლტოლვილებს მიმართავს, რომ მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებში დაბრუნდნენ.

1989 წლის 1 დეკემბერი – მყაო–ის სომხეთთან მიერთების შესახებ, სომხეთის უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილების შემდეგ ავტონომიური ოლქის ტერიტორიიდან აზერბაიჯანელების ნებისმიერი გზით განდევნის პროცესი კიდევ უფრო დაჩქარდა.

1988-89 წლები – იმის შედეგად,რომ მოსკოვი სომხებს მხარს უჭერდა ,დღევანდელი სომხეთის ტერიტორიაზე სულ აზერბაიჯანელებით დასახლებული 170 და 94 კი შერეული დასახლება დაიცალა.

1990 წლის 9 აგვისტო – აზერბაიჯანის რესპუბლიკამ №05–1–208–ე წერილით მიმართა უმაღლესი საბჭოს სსრკ–ს პროკურატურას ,სადაც სომხეთში ეროვნული კონფლიქტების შედეგად დაღუპულ აზერბაიჯანელთა შესახებ ინფორმაცის მიღება სთხოვა.

2–15 დეკემბერი – სომხეთიდან, მუდმივ საცხოვრებელ ადგილებში( ანუ აზერბაიჯანში) 2300 კაცზე მეტი სომეხი დაბრუნდა, მათ შორის ბაქოში –1100 კაცი, შამახიში– 315 ,ზაქათალაში– 110, შამხორში კი – 54 .

1991 წლის 9 აპრილი – თურქული წარმოშობის 90 დასახლებას , სომხეთის რესპუბლიკის უმაღლესი საბჭოს ბრძანებით სახელი შეუცვალეს .

Прочитано : 1